Sürdürülebilirlik Açısından Maden Sahalarının Rehabilitasyonu

Maden sahalarının rehabilitasyonu bir madenin kirlilik yaratmayacak ve ekonomik faaliyetleri destekleyecek ekosistem servisleri yaratacak biçimde duraylı arazi biçimine dönüşüm sürecidir7-8. Demirbugan (2019a) tarafından da vurgulandığı üzere rehabilitasyon madencilik çevriminin ayrılmaz bir parçasıdır. Madencilik faaliyeti sırasında yaratılan sermayenin sonraki kuşaklara transferi için bir mekanizma durumundadır. Sürdürülebilir kalkınma, dar anlamda refah düzeyinin ekosistemin taşıma kapasitesi içerisinde kalacak şekilde iyileştirilmesidir. Dolayısıyla maden sahalarının rehabilitasyonu sürdürülebilirlik açısından önem taşımaktadır.

Sürdürülebilirlik ve maden sahalarının rehabilitasyonuna yönelik proje çalışmalarının gereği başta 10. Beş Yıllık Kalkınma Planı dokümanı olmak üzere, 10. Beş Yıllık Kalkınma Planı Madencilik Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu ve MTA Genel Müdürlüğü performans programlarında vurgulanmaktadır26,27,18. 2010 yılından beri MTA Genel Müdürlüğünün bilimsel araştırma programlarında rehabilitasyon projelerine yer verilmektedir. Projeler geliştirilirken sürdürülebilirlik prensibi temel çerçeveyi oluşturmaktadır. MTA projelerinde uluslararası teknik standartlara uygunluğun yanı sıra toplumsal refah ve sosyal fayda sağlayacak rehabilitasyon modellerinin geliştirilmesi öngörülmektedir. İlk kez 2010 yılında Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ)-Yeniköy Linyitleri İşletmesi (YLİ) – Yaylıktepe pasa sahasının rehabilitasyon potansiyeli araştırılmış ve MTA projesi olarak da adlandırılan alternatif bir doğaya yeniden kazandırma projesi (YDYKP) önerilmiştir. 2018 yılında ise Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ), Ege Linyitleri İşletmesi (ELİ), Manisa-Soma- Işıklar pasa sahası için bir rehabilitasyon projesi oluşturulmuştur.

Bu yazıda sürdürülebilir rehabilitasyon yaklaşımı ele alınmakta ve konu MTA tarafından geliştirilen projelerle örneklenmektedir.

Sürdürülebilir Rehabilitasyon

Maden sahaları için sürdürülebilir rehabilitasyon yaklaşımı sürdürülebilir kalkınma kavramıyla birlikte incelenebilir. Sürdürülebilir kalkınma ilk kez Dünya Çevre Kalkınma Komisyonu raporunda “bugünkü kuşakların gereksinimini karşılamak için gelecek kuşakların gereksinmelerini karşılama olanağını tehlikeye atmayan kalkınma anlayışı” olarak tanımlanmıştır (Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, 1991). Bu tanımlamayla ekoloji ve ekonomi kavramları arasında denge kurulmaktadır. Sürdürülebilir kalkınma (SK), zaman boyutunu göz önünde bulunduran dinamik bir süreçtir. Sürdürülebilir kalkınmanın bir boyutunu çevrenin korunması, diğer boyutunu ise kalkınmanın gelecekte devam edebilmesi oluşturur. Demirbugan (2019a) tarafından vurgulandığı üzere madencilik sektörü için sürdürülebilirlik, arama, tasarım, hazırlık, işletme ve kapatma faaliyetlerinin gelecek kuşaklar da göz önünde bulundurularak, sosyal, çevresel ve ekonomik ihtiyaçları karşılayacak biçimde gerçekleştirilmesidir. Madenlerin işletme dönemi zaman süreci içinde sınırlıdır. Maden işletmesinden kaynaklanan sosyoekonomik faydanın çevresel tahribatın minimum düzeyde tutulurken maden kapandıktan sonra da değişik oranlarda sürmesi rehabilitasyon uygulaması ile sağlanır. Bozulan alanı ve çevresel riski minimize etmek için rehabilitasyon her bir arazi parçası hazır hale gelince başlatılmalı ve madenin ömrü boyunca sürdürülmelidir. Bu yaklaşım sürekli gelişen rehabilitasyon olarak tanımlanır.

Rehabilitasyon sürecinde arazi kullanım planlaması ile çevredeki alanların gelişme taleplerini karşılanırken alt yapı ve beşeri sermayeye yapılan yatırımlar da bölgesel ihtiyaçları karşıladığında, kapatma sonrası ekonomik büyüme sağlanmış olmaktadır. Sürekli gelişen rehabilitasyon madencilikten edinilen sermayenin sonraki kuşaklara aktarılması için fırsat oluşturmaktadır10. Dünyada sürdürülebilir rehabilitasyon yaklaşımının başarılı uygulamaları vardır. ABD, Viskonsin eyaletindeki Flambeau bakır madeni bu duruma örmek olarak verilebilir. Maden sahasının hemen yanında akan Flambeau nehri önemli bir rekreasyon, turizm, balıkçılık ve doğal yaşam kaynağıdır. Bu kaynağın projenin, hazırlık, işletme ve kapatma aşamaları süresince korunması rehabilitasyon uygulamasının temel başarısıdır. Nehrin yukarı ve aşağı bölümlerinde gerçekleştirilen uzun süreli ölçümler suyun temiz ve sağlıklı olduğunu göstermiştir8(Foto 1).

Yaylıktepe Projesi

MTA projesi olarak da bilinen Yaylıktepe Doğaya Yeniden Kazandırma projesi (YDYKP), Milas-Yeniköy Linyitleri İşletmesindeki (YLİ) Yaylıktepe toprak döküm sahası için hazırlanmıştır9. 25 ha. alan kaplayan pasa sahasının 10 ha’lık bölümünü şevler

oluşturmaktadır (Foto.2). Bölgenin iklim özellikleri ve toprak özelliklerine ilişkin veriler göz önünde bulundurularak şevlere yer tutucu olarak kapari ve şev üstüne endüstriyel bitkilerin uygulanması öngörülmüştür. Kapari bitkisinin seçilme nedenini iyi bir yer tutucu olmasının yanı sıra yüksek gelir sağlaması oluşturmaktadır. Karpuzcuk, çiçek, dal ve değişik salamura biçimlerindeki ürünleri iç ve dış ticarete konu olmaktadır (Foto 3). Üretim olanakları açısından, proje nedeniyle vazgeçilen üretim biçimini işletmede hali hazırda uygulanmakta olan zeytin ve yalancı akasya yetiştiriciliği oluşturmaktadır.

YDYK projesinde fayda-maliyet analizine yer verilmiştir. MTA projesinin sağladığı ticari ve ekonomik fayda, diğer uygulama biçimlerini oluşturan zeytincilik ve Yalancı Akasya yetiştiriciliği ile karşılaştırmalı biçimde “proje karlılık analizi” ve “ekonomik karlılık analizi” olmak üzere iki aşamada geçekleştirilmiştir. Bu analizde YDYKP’nin gelir grupları açısından değerlendirilmesine de yer verilmektedir. Diğer yandan işletme tarafından uygulanmakta olan zeytin ağaçları ile rehabilitasyon, ileride söz konusu sahada yeni madencilik faaliyetini kısıtlayıcı bir rol oynayabilecektir. Bu açıdan bakıldığında MTA Projesi maddi getirisinin yanı sıra risk minimizasyonu açısından avantaj sağlamaktadır.

Proje karlılık analizinde 2013 yılı fiyatlarıyla net gelir, odun değeri gibi fayda bileşenleriyle, yıllık bakım gideri ve yatırım tutarı gibi maliyet bileşenleri, projenin 50 yıllık ömrü boyunca ortaya çıktıkları dönemler göz önünde bulundurularak uygun biçimde işleme sokulmuştur. İndirgeme oranı olarak 2013 yılında kredi faizi ve enflasyon oranı arasındaki farka karşı gelen %5 seçilmiştir6,9,8,6. Piyasa fiyatlarıyla projenin net bugünkü değeri (NBD), 12.159 milyon TL’dir. Pasa sahasının zeytincilik ve akasya ile değerlendirilmesi durumunda sağlanacak net bugünkü değerler sırasıyla 0,62 milyon TL ve 0,33 milyon TL’dir. MTA projesi ile zeytincilik uygulamasının 20, akasya yetiştiriciliğinin ise 36 katı fayda sağlanmaktadır.

“Ekonomik karlılık analizi” aşamasında net fayda, kaynak kullanımında etkinlik ve toplumsal fayda göz önünde bulundurularak yeniden araştırılmıştır. “Proje Karlılık analizinde” oluşturulan piyasa fiyatlarıyla nakit akımları, belirli girdi ve çıktı fiyatlarına “fırsat maliyetleri” uygulanarak “gölge fiyatlarla” yeniden oluşturulmuştur. Gölge fiyatlarla ekonomik NBD, 12.350 milyon TL’dir. Finansal net faydaya oranla ekonomik net faydadaki artış 0.19 milyon TL’dir6. Yaylıktepe Doğaya Yeniden Kazandırma Projesi için ekonomik net bugünkü değerin pozitif değer alması kaynak dağılımında etkinliğin, yani “potansiyel pareto iyileşme” koşulunun sağlanması anlamına gelmektedir. MTA projesi ile etkilenen herkesin durumu iyileşmektedir. Bu durum gelir grupları analizi sonuçlarından izlenebilir. Ekonomik NBD ile temsil edilen gelir artışının %59’u işletme, %40’ı hükümet ve %1’i yöresel işçiler için oluşmaktadır6.

Işıklar Projesi

MTA bilimsel araştırmaları kapsamında sürdürülmekte olan “Işıklar projesinin” uygulama sahasını Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumunun (TKİ) Soma’da ki Ege Linyitleri İşletmesi (ELİ) sınırları içinde yer alan Işıklar pasa harmanı oluşturmaktadır (Foto 4 ). Saha 45 ha.’dır. Alanın 15 ha. Bölümü şev’den oluşmaktadır. Proje ile teknik ve ekonomik açıdan avantaj sağlayan bir “rehabilitasyon” modelinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Böylece madencilik sektöründeki girişimciler için ticari ve sosyal fayda sağlayan ve uygulanabilirliği olan bir örnek proje sağlanmış olacaktır.

Işıklar projesi araştırma programı, fiziksel ve kimyasal duraylılık, hidrojeokimyasal etüd, peyzaj onarımı ve fayda–maliyet analizi gibi birbiriyle ilişkili bileşenlerden oluşmaktadır. Ekosistem onarımı ve bitki seçiminde katma değeri yüksek türler araştırılmaktadır. Rekreasyon alternatifleri belirlenirken sosyal fayda ve halkın talebi göz önünde bulundurulmaktadır. Bu nedenle yöre halkına bir anket çalışması uygulanmıştır. Böyle bir uygulama ülkemiz pratiğinde ilklerden birini oluşturmaktadır. Geleneksel Foto 4 : Işıklar pasa sahası olarak ülkemizde ve TKİ sahalarında hakim olan rehabilitasyon biçimi yabancı bir tür olan ve çok düşük gelir sağlayan yalancı akasya ağırlıklı ağaçlandırma uygulamasıdır. Rehabilitasyon projesi ile yüksek katma değer yaratabilecek türler ve rekreasyon imkanları araştırılmaktadır. Sahada gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda bölgede doğal olarak bulunan ve katma değer yaratabilecek türler belirlenmiştir. Kızılçam, meşe ve kapari kombinasyonu uygulanabilir alternatiflerden birisini oluşturmaktadır. Yaylıktepe projesinde ortaya konulduğu üzere kapari bitkisi iyi bir yer tutucu olmasının yanı sıra yüksek gelir getirmektedir. Yöre halkıyla yapılan sözlü görüşme ve anket uygulamaları, pasa sahasının konumu ve fiziksel özellikleri göz önünde bulundurularak rekreasyon alternatifleri geliştirilmektedir. Bunlar arasında jeolojik eğitim amaçlı gözlem terası, go-kart pisti, tırmanma alanı bulunmaktadır. Madencilik Müzesi oluşumu ve eğitim turları kültürel boyutta düşünülerek geliştirilmekte olan diğer alternatiflerdir. Müzecilik ve eğitim turları kültürel ve sosyal faydanın yanı sıra topluma madenciliği sevdirmesi açısından yararlılık arz etmektedir. Proje sahasının konumu Soma bölgesinin jeolojik, morfolojik yapısı ve madencilik sonrası durumun geniş bir perspektiften izlenmesine uygundur.

Proje kapsamında Soma havzasının tümü için ekosistem değerleme analizi, proje uygulama sahası için ise ön fizibilite etüdü gerçekleştirilmiştir.

Soma linyit havzası için bir ekosistem değerleme analizi gerçekleştirilmiştir. Bu analizde 1972–2018 yıllarını kapsayan tarihsel süreç içerisinde madencilik ve rehabilitasyon faaliyetinin, alansal ve buna paralel olarak toplumsal refah düzeyi üzerinde yarattığı net değişim araştırılmıştır. 1972-2010 döneminde ekosistem faydası azalırken, 2010-2018 döneminde artmaktadır. Alansal değişim 1972-2018 dönemine ait Landstat uydu verileri ve işletme dökümanlarına dayalı olarak belirlenmiştir. Yıllık kazanılan ve kaybedilen ekosistem değerleri esas olarak Constanza vd. (1997) tarafından önerilen hesaplamalar, benzer koşullardaki verilerin uyarlanması ve Orman Genel Müdürlüğü verilerine dayalı olarak belirlenmiştir19,29,5,30. Karbon depolama kapasitesinin hesaplanmasında IPCC3 tarafından önerilen metodoloji kullanılmıştır. Yıllık birim alan (ha.) için hesaplanan ekosistem değerlerinin toplam alanlarla çarpılması sonucunda yıllık toplam ekosistem faydası değerleri bulunmuştur. 2010 yılında açık ocak genişleme sınırına ulaşılmıştır. 1972, 2010 ve 2018 yılları için yıllık toplam ekosistem faydası değerleri sırasıyla 172 milyon TL, 9 milyon TL ve 70 milyon TL olarak tahmin edilmiştir. 2018 sonrası dönemde ise varsayılan yıllık yeşillendirilen alan miktarına bağlı olarak orman ekosistem faydası artmaya devam edecektir. Soma havzasında orman ekosistem faydasının 2010 yılından sonra artıyor olması ve net ekosistem faydasının pozitif değerler alması tarihsel süreç içinde madencilik ve rehabilitasyon faaliyetinin sürdürülebilirlik prensibiyle uyumlu olarak gerçekleştiğini ortaya koymaktadır.

Ön fizibilite etüdü; pasa üstüne kızılçam, şevlere ise kapari uygulanmasının yalancı akasya yetiştiriciliği ile karşılaştırmalı biçimde gerçekleştirilmiştir. İşletmede uygulanmakta olan akasya yetiştiriciliği alternatif rehabilitasyon biçimini oluşturmaktadır. Ön fizibilite etüdündeki ekonomik değerlendirme; “proje karlılık analizi”, “ekonomik karlılık analizi” ve “gelir grupları analizinden” oluşmaktadır.

Işıklar projesinde fayda ve maliyetler, piyasa ve işletme verileri, benzer koşullardaki uygulama verilerinin uyarlaması ve literatür bilgilerine dayalı olarak belirlenmiştir21,22,25,20,16,14,31,13,12. Bir kapari fidanından yılın değişik zamanlarında tomurcuk, çiçek ve dal biçiminde edinilecek ürün miktarı 15 kg., satış fiyatı ise ortalama 5 TL/kg kabul edilmiştir1,2,15,23. Kızılçam ve yalancı akasya için getiriyi odun değeri oluşturmaktadır. Proje maliyetleri fidan temini ve dikim, arazi hazırlama, çapalama ve diğer bakım giderlerinden oluşmaktadır21.

Uzun vadeli doğa onarım projeleri için uygulanan %3 indirgeme oranı üzerinden 2018 yılı piyasa fiyatlarıyla ile 30 yıllık orman işletme dönemi için proje gelir ve giderleri indirgenerek karlılık ölçütleri tahmin edilmiştir. Proje net bugünkü değeri (NBD-proje), 5.711 milyon TL, iç karlılık oranı (İKO), %57’dir. Akasya yetiştiriciliği için NBD ve İKO ise sırasıyla 0,553 milyon TL ve %8 olarak tahmin edilmiştir. Projenin uygulanmasıyla çok yüksek karlılık düzeyine ulaşılmaktadır. “Işıklar projesi” ile sağlanan net fayda, yalancı akasya yetiştiriciliğinden 10 kat daha fazladır. Projenin uygulanmasıyla, girişimci olarak işletme, vergi ve diğer yükümlülükler açısından hükümet, üretim faktörü olarak mevsimlik ve vasıflı işçilerin gelirlerinde önemli artış olacaktır.

Sonuç

Rehabilitasyon tarihsel zaman süreci içinde geçici bir arazi kullanım biçimi olan madencilik çevriminin ayrılmaz bir parçasıdır. Rehabilitasyon faaliyeti ile bir arazi parçasının madencilik sonrası “sürdürülebilir ve gelişebilen kullanım biçimine” dönüştürülmesi amaçlanır. Sürdürülebilir madencilik ve rehabilitasyon toplumsal kaynakların etkin kullanımı açısından önem taşımaktadır. 2010 yılından beri Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (MTA) bilimsel araştırma programlarında rehabilitasyon projelerine yer verilmektedir. “Yaylıktepe” ve “Işıklar” projeleri sürdürülebilirlik prensibi ile geliştirilmiştir. Bu projeler ile teknik olarak uygulanabilirliği olan ticari ve toplumsal fayda yaratabilen rehabilitasyon modelleri ortaya konmuştur.

 

Kaynaklar
1. Babili, M. (2015). Benefitting Commercially from Untapped Plant Natural
Resources: Caper as a case study. Demascus: NAPC.
2. Brian, N. (2002). Report on the Caper Industry ın The Mediterranien Region.
Austrıalya: Churchıll Trust.
3. Intergovernmental Panel on Climate. (2006). IPPC Guidelines for National
Greenhouse Gas Inventories. Genova: IPPC.
4. Constanza, R., d’Arge de Groot, R., Farber, S. ve Rrosso, M. (1997). The Value
of World’s Ecosystem Services and Natural Capital. Nature(887).
5. Croitoru, L. (2007). How Much are Mediterrainen Forest Worth? Forest Polıcy
and Economics, 9, 536-545.
6. Demirbugan, A. (2015). Maden Sahalarının Doğaya Kazandırma Projelerinin
Ekonomik Değerlendirmesi: Yaylıktepe Sahası Uygulaması. Dumlupınar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(43), 12-23.
7. Demirbugan, A. (2017). Madencilik Projelerinin Fayda-Maliyet Analizi ile
Değerlendirilmesi. Ankara: MTA. Genel Müdürlüğü.
8. Demirbugan, A. (2019b). Sürdürülebilirlik ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu.
Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni.MTA.
9. Demirbugan, A., Karakul, H., ve Avcı, K. (2013). Maden Sahalarının Doğaya
Yeniden Kazandırılması:Yeniköy Linyitleri işletmesi(YLİ) Yaylıktepe Sahası Örneği.
Ankara: MTA Genel Müdürlüğü.
10. Demirbugan, Alper. (2019a). Maden Sahalarının Rehabilitasyonu:Kavramlar-
Ekonomik Analiz-Örnekler. Ankara: MTA. Genel Müdürlüğü (Yayın aşamasında).
11. Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu . (1991). Ortak Geleceğimiz.Çev:-
Belkıs Çorakçı. Ankara: TÇSV.
12. Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu(EPDK). (2018). Petrol ve LPG Piyasası
Fiyatlandırma Raporu. Ankara: EPDK.
13. Gelir İdaresi Başkanlığı. (2018). K.D.V. Oranları: http://www.gib.gov.tr/
yardim-ve-kaynaklar/yararli-bilgiler/kdv-oranlari adresinden alındı
14. Güner, S., Tüfekçioglu, A., Duman, A., & Küçük, M. (2010). Murgul Yalancı
Akasya Ağaçlandırmasının ve BitişiğindekiOtlak Alanlarının Toprak Üstü Biyokütle,
Kök Kütlesi. Kök Üretimi ve Karbon Depolama Yönünden Karşılaştırması .
III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi, (s. 1045-1055).
15. Kapari. (2019). Kapari nedir: http://kapari.org/ adresinden alındı
16. Koçer, S. (1993). Türkiye Kavakçılığının Geliştirme Projesi Kapsamında
Yeni Teknolojilerin Ekonomik Etkisi. İzmit: T.C. Orman Bakanlığı Kavak ve Hızlı
Gelişen Tür Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü.
17. KTÜ. (2019). Orman Amanejmanı Ders Notları. Trabzon: KTÜ. Orman Müh. Bl. .
18. MTA Genel Müdürlüğü. (2017). Performans Programı 2017. www.mta.
gov.tr adresinden alındı
19. OGM, Soma Orman İşletme Şefliği. (2018). Ekosistem Tabanlı Fonksiyonel
Orman Amanejman Planı. OGM.
20. Opet. (2019). Akaryakıt Fiyatları: opet.com.tr/guncel-akaryakit-fiyatlari
adresinden alındı
21. Orman Genel Müdürlüğü(OGM). (2018a). 2018 Yılı Ağaçlandırma, Rehabilitasyon,
Toprak Muhafaza, Erozyon ve Sel Kontrolü, Mera Islahı, Kavak Ağaçlandırması,
Fidanlık, Sivilkültür ve Etüd Proje Birim Fiyat Cetveli . Ankara: OGM.
22. Orman Genel Müdürlüğü,. (2018b). 2018 yılı Temmuz Ayı 3.Sınıf Tomruk
Cinslerine Göre Açık Arttırmalı Satılan Miktar ve Ortalama Fiyatları Gösterir
Cetvel. https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/TomrukCinslerineGoreAASEmvallerinFiyatlari/
2018%20%20Temmuz%20Ay%C4%B1%203.%20S%C4%B-
1n%C4%B1f%20Tomruk%20Fiyatlar%C4%B1.pdf adresinden alındı
23. Sarı, O. ve Bilgin, O. (2012). Kapari Tarımı. İzmir: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı,
Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü.
24. Rio Tinto, 2013. Flambau Mine, Rusk County, Wisconsin, U.S. Legacy Management
case study.
25. T.C. Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. (2018). Asgari Ücretin Net
Hesabı ve İşverene Maliyeti: https://www.ailevecalisma.gov.tr/istatistikler/calisma-
hayati-istatistikleri/asgari-ucret/ adresinden alındı
26. T.C. Kalkınma Bakanlığı. (2013). Onuncu Kalkınma Planı, 2014-2018. Ankara.
27. T.C. Kalkınma Bakanlığı. (2015). Onuncu Kalkınma Planı,2014-2018,Madencilik
Politikaları Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara.
28. Türker, M. (2008). Ormancılık İşletme Ekonomisi. Derya Kitabevi.
29. Vlademir , O. (2014). The Passive use Value of Mediterranean Forests.
CMCC, FEEM, Nova School of Bussiness and EconomicsFppl of . FEEM.
30. World Bank. (2015). Valuing Forest Products and Services in Turkey: A Pilot
Study of Bolu Forest Area. Washington D.C.: World Bank Group.
31. Yağonlıne. (2019). Dizel Motor Yağları: turkoilmarket.com/kategori/benzinli-
motor-yaglari

 

Kaynak